गुजरा हुआ जमाना...

'गुजर म्हणजे तुमची जात कोणती?... ' ऐशीच्या घरातल्या आप्पांनी मला विचारलं आणि मी गांगरलो.. गुजर आडनावाची जात कोणती असते मला खरंच माहीत नव्हतं. 'नाही... म्हणजे आमची जातच गुजर '... मी ठोकून दिलं. आप्पा दोन पावलं मागं सरकले! 'मग उद्यापासून तुमचं जेवणाचं पान तिकडे'... मागीलदारी बोट दाखवत आप्पा म्हणाले आणि मी चरफडत मान हलवली.. माझ्या बरोबरचा चंदू मान खाली घालून फिदीफीदी हसत होता. त्यानं जोग आडनाव घेतलं होतं, म्हणून तो आप्पांच्या पंगतीला असायचा. अशात महिनाभर गेला. मी जेवण झाल्यावर केऴीचं पान गोठ्यात नेऊन म्हशीला घालायचो आणि जेवल्या जागेवर शेण फिरवून लांब, पडवीत बसायचो... गायीला ते उष्टं पान द्यायचं नाही, असा बहुधा त्यांचा सूर असावा... जेवण झाल्यावर चंदू मात्र, आप्पांच्या शेजारी झोपाळ्यावर बसून पानसुपारी खात असायचा.. आडनावावरनं जात ओळखता येत नाही म्हणून मी चरफडत पडवीच्या कोपर्यात बसायचो. गुजर आडनाव घेऊन वावरायची कुठली दुर्बुद्धी झाली म्हणून स्वत:वरच चिडायचो. पण त्या माणसाच्या मनात माया आणि ह्रदयात राष्ट्रनिष्ठेचा विचार मात्र ठासून भरलेला होता... म्हणूनच, त्या परिस्थितीचा राग आलाच नाही... जुने विचार आहेत, असतात एखाद्याचे... गावातल्या लोकांची त्यांच्याकडे वर्दळ असायची... कुणीही गरजेला आप्पांकडे आला आणि रिकाम्या हातानं परतला असं आम्हाला कधीच जाणवलं नाही... आणि आपण इथं आहोत हे पोलिसांना कळेल अशी भीतीही वाटली नाही. ...कारण आप्पांनी तसा शब्द दिला होता! .... ते आणीबाणीचे दिवस होते. मिसाचं वॉरंट आणि पोलिसांचा ससेमिरा चुकवण्यासाठी मी माझ्या एका सहकाऱ्यासोबत नामांतर आणि वेषांतर करून भूमिगत झालो होतो. कोकणातल्या एका दुर्गम खेड्यात, कर्मठ व़त्तीच्या आप्पा आंबेकरांनी त्यांच्या घरातली एक खोली आम्हाला दिली होती. दिवसभर या खोलीत कोडून घेऊन आम्ही आणीबाणीविरोधातली जहाल पत्रकं सायक्लोस्टाईल करायचो. मी जहाल भाषेत मजकूर लिहायचो, स्टेन्सिलवर उतरवायचो, आणि चंदू जोशी -म्हणजे जोग - त्याच्या प्रती काढायचा. मग त्याचे गठ्ठे बांधून, गावाची नावं टाकून अंधार पडल्यावर आम्ही दोघं बाहेर पडायचो लांबवरच्या गावात गोवा हायवेवर एस्टी थांबली की हळूच कंडक्टरच्या सीटवर तो गट्ठा ठेवून सटकायचो. दुसऱ्या दिवशी अनेक गावांमध्ये खळबळ उडालेली असायची... (क्रमश:)