दसरा

 आम्हा घरी धन 
शब्दांची कोठारे 
शब्दांची हत्यारे 
धारदार... 

शब्द हे संचित 
शब्द व्यवहार 
शब्दांचा संभार 
मनामाजि... 

शब्द न केवळ 
बापुडा तो वारा  
जीवन पैलतीरा
लावितसे... 

जयासि न सीमा 
नसे उल्लंघन 
शब्दांचे कुंपण 
जगण्यासि... 

दसऱ्याच्या शुभेच्छा! 
- दिनेश

नावातच सारे आहे...

नावात काय आहे, असं शेक्सपियर एकदा म्हणाला आणि आपण त्याचं ते वाक्य मागचेपुढचे सारे संदर्भ विसरून उगाळायला सुरुवात केली.
 का म्हणाला असेल तो असं?..  काहीतरी असं घडलं असेल की ज्यामुळे त्याला नावही निरर्थक वाटू लागलं असेल..
म्हणजे, असा विचार मनात येण्याआधी, निराश वाटावं असा एखादा प्रसंग घडला असेल, ज्यामुळे आपण 'शेक्सपियर' असूनही आपल्या नावाला काही अर्थ नाही असं त्याला त्या क्षणी वाटून गेलं असेल.
म्हणजे बघा, कदाचित, एखाद्या बड्या हॉटेलात एखाद्या ग्रँड पार्टीसाठी त्याला रीतसर निमंत्रण पत्र वगैरे पाठवून बोलावलं असेल.
'येताना हे निमंत्रण सोबत आणावे' अशी तळटीप त्याच्या नजरेतून निसटली असेल आणि तो तसाच हॉटेलवर गेला असेल.
... प्रवेशद्वारावरच रखवालदारानं त्याला अडवलं असेल. मग,'आपण पार्टीसाठी आलोय, आपल्याला निमंत्रण आहे ', वगैरे सांगण्याचा त्याने प्रयत्न केला असेल.
पण रखवालदाराला काहीच फरक पडला नसेल.
'ते ठीक आहे, तुमचं निमंत्रण पत्र दाखवा आणि मगच आत जा' असं रखवालदारानं ठणकावलं असेल.
त्याला कसं समजावावं, हे शेक्सपियरला कळेनासं झालं असेल.
'अहो, असं काय करता?... मी शेक्सपियर आहे '... ओळख पटवण्याचा अखेरचा प्रयत्न म्हणून त्यानं नावाचा वापर केला असेल.
तरीही रखवालदार ढिम्म राहिला असेल.
'तुम्ही कुणीही असा हो... आमचं कायबी म्हननं नाय. फकस्त, कार्ड दावा आन मगच आत जावा '... असं निर्विकारपणे म्हणत रखवालदारानं पुडीतली तंबाकू तळव्यावर घेत लांब नजर लावली असेल...
....अशा क्षणी, कदाचित,  'नावात काय आहे' असा निराश विचार शेक्सपियरच्या डोक्यात आला असेल.
होतं असं कधीकधी!!

पण लगेच, असं वाक्य म्हणजे त्रिकालाबाधित सत्य मानायचं नसतं.
नावात खूप काही आहे.
म्हणजे, नाव ही माणसाची पहिली ओळख आहे.

आज, अचानक एखादा अनोळखी माणूस तुमच्यासमोर उभा राहिला, आणि ओळखीचं हसला, तर?...
तुम्ही गोंधळून जाल.
मग तो म्हणेल, 'ओळखलंस मला? '
तुम्ही तसेच..  गोंधळलेले.
मग तो म्हणेल, 'अरे मी गिरीश'...
तरीही तुम्ही गोंधळलेलेच.
'अरे, गिरीश...  बापट...  मी गिरीश बापट... ' असं तो म्हणेल.
... आणि कुणा गिरीश बापट नावाच्या माणसाशी तुमची कधीही ओळख नसेल, तरीही तुम्हाला ओळख पटून जाईल.
आख्खं व्यक्तिमत्व तुमच्या मनासमोर तरळून जाईल!
आहे की नाही नावात सारं काही??

मला गुरू भेटला...

मला गुरू भेटला!...

गुरुचे कोणत्याही रूपात दर्शन होते. म्हणजे, जटाभस्मांकित किंवा मस्तकामागे तेजोवलयांकित, गळाभर माळा, भाळी चंदनाचा टिळा, असेच गुरूचे रूप असले पाहिजे असे नाही...
जगातली, आसपासची चल वा अचल, सजीव वा निर्जीव वस्तूदेखील आपल्याला गुरुमंत्र देऊन जाते.
फक्त त्याच्या आकलनाची शक्ती हवी! 
***-****-****
आज मी प्रयोगादाखल गुरुशोध सुरू केला, आणि माझ्याच मनातले हे माझे विचार मला तंतोतंत पटले.
.... मी विचार करत बसलो होतो. नजर निरुद्देशपणे जमिनीवर स्थिर होती.
तितक्यात एक मुंगी समोर आली. मला माझा विचार आठवला.
मुंगीच्या रूपाने गुरूच तर समोर आला नसेल?
मी मनाशी हसलो. विचार झटकून टाकला.
... आणि चाळा म्हणून, मुंगीची वाट बोटाने अडविली.
क्षणभर मुंगी बावरली. एका जागी थांबली. मग तिने वाट बदलून पुढे जायचा प्रयत्न सुरू केला.
... मी पुन्हा बोट आडवे घालून तिचा तो रस्ताही अडवला.
ती पुन्हा बाजूला वळली. मी पुन्हा तिचा रस्ता रोखला.
असं खूपदा झालं. आता मला मुंगीची गंमत वाटू लागली होती. आमचा रस्ता रोकोचा खेळही रंगात आला होता.
तेवढ्यात मला एक गोष्ट मनात चमकली.
... या एवढ्या अडथळ्यांनंतरही, मुंगी पुढे जाण्यासाठीच धडपडत होती!
ती माघारी फिरली नव्हती.
... मग पुन्हा मी तिचा रस्ता अडवला.
आता मुंगीने तिची सारी ताकद पणाला लावून माझ्या बोटाला चावा घेतला होता...
तरीही मी बोट बाजूला केले नाही.
... अखेर तिचा नाईलाज झाला. ती चक्क बोटावर चढली, आणि बोटाचा अडथळा पार करून, ओलांडून पलीकडे गेली.
शांतपणे तिने तिचा मार्ग पकडला होता!
***-****-***
असा, कोणत्याही रूपात भेटणारा गुरूदेखील आपल्या वागण्यातून, कृतीतून, दृष्टान्त देत असावा, असा आणखी एक विचार माझ्या मनात आला!
गुरुमुंगीच्या भेटीतून मला माझेच विचार मनोमन पटले!
मी क्षणभर डोळे मिटले.मुंगीला मनोमन नमस्कार केला.
ती मुंगी हसते आहे, असा मला मिटल्या डोळ्यापुढे भासही झाला.
मी डोळे उघडले. समोर, आसपास, कुठेच ती मुंगी दिसत नव्हती!
****-***
तिने दिलेला दृष्टान्त मात्र, मनावर ठसला!
... आपल्या वाटेवर कितीही अडथळे आले, तरी माघार घ्यायची नाही.आधी सामोपचाराने घ्यायचे, नाहीच, तर, इंगाही दाखवायचा, त्यानेही जमले नाही, तर सरळ अडथळे ओलांडून पुढे जायचे!
... गुरुमुंगीला प्रणाम!
आता पुढचा गुरू कोणत्या रूपात भेटतो, याची उत्सुकता आहे!

माय मराठी

मराठी दिनानिमित्त काहीतरी उपक्रम राबवावा असं मला आठवडाभर वाटत होतं.
मग मी ठरवलं.
... आसपासची माणसं वाचायची. त्या गर्दीतला मराठी माणूस ओळखायचा!
यासाठी मुंबईची उपनगरी गाडी हे साधन ठरवलं. मुंबईकडे जाताना आणि परतीच्या प्रवासात, शेजारी बसलेल्या, समोरच्या बाकड्यावरच्या, आणि उभ्या गर्दीतल्या माणसांचे चेहरे, देहबोली न्याहाळायची, आणि तो माणूस कोणत्या प्रांतातला, कोणता भाषिक असेल, त्याचे तर्क करत त्यातून मराठी माणसं चाळून निवडायची...
शंभरातले ऐशी अंदाज अचूक आले! एवढ्या गर्दीतही, मराठी माणूस वेगळा ओळखता येतो.
पण हे काही मोठं कसब नाही. मलाही कितीतरी वेळा, 'महाराष्ट्रीयन?' असा प्रश्न विचारणारे भेटलेत!
खरं म्हणजे, माणसाची भाषा, प्रांत, जोवर तो बोलता होत नाही तोवर कळता नये.
तरीही, त्याचा अदृश्य ठपका बहुधा कपाळावर असतोच!
काही अंदाज मात्र, साफ चुकतात.
परवा समोर बसलेल्या एका माणसानं माझा अंदाज चुकवला. खरं म्हणजे, त्याच्याविषयीचा अंदाजच येत नव्हता. तो गुजराती असावा, असं आधी वाटलं. पण खात्री होत नव्हती. मराठीही वाटत होता.
मी त्याच्या चेहऱ्याकडे पाहून अंदाज घेतच होतो, तेवढ्यात त्याचा फोन वाजला.
`हां. बोल'... तो म्हणाला. पण तेवढ्यावरून तो मराठी की गुजराती ते कळणं शक्य नव्हतं.
ठीक आहे, मी दोन चाळीसपर्यंत पोचतो तिथे... तो म्हणाला आणि मला आनंद झाला. आपला पन्नास टक्के असलेला अंदाज खरा निघाला म्हणून.
मग मी त्याचं फोनवरचं बोलणं एेकू लागलो.
`बेन्कमधे जाऊन आलास?' अचानक त्यानं पलीकडच्याला विचारलं, आणि माझा विरस झाला.
तो मराठी नव्हता.
तरीही मला एक आनंदही झाला होता.
पलीकडचा माणूस मराठी होता, याच्याशी मराठीत बोलत होता, आणि एक गुजराती माणूसही चांगलं मराठी बोलत होता...
मग मी आणखी आजूबाजूला बघितलं.
समोरचाएक  माणूस चेहऱ्यावरून आणि देहबोलीवरूनही मराठी, आणि कोकणातला मराठी माणूस वाटतच होता.
पुढच्या स्टेशनवर त्याच्या शेजारचा माणूस उठून उतरला. एक सीट रिकामी झाली होती. तरीही यानं आपलं अंग आणखी चोरून, आखडून घेतलं होतं. कुणी बसायच्या आधीच, त्याला जागा करून द्यावी म्हणून.
मग त्यानं बॅगची चेन उघडली, आणि आतून एक पेपर काढून वाचायला लागला.
रत्नागिरी टाईम्स...
माझा अंदाज शंभर टक्के बरोबर होता.
त्याच गर्दीत एक पंचिवशीतला तरुण मोबाईलवर काहीतरी करत होता. बहुधा, इंटरनेटवर होता.
त्याचा फोन अधूनमधून वाजत होता. आणि तो अस्खलित इंग्रजीत, फर्ड्या हिंदीत, पलीकडच्याशी बोलत होता. आवाजात प्रचंड आत्मविश्वास. देखणा, रुबाबदार तरुण. चेहऱ्यावरही बिन्धास्तपणा.
तो कोण असावा, याचा तर्क मी लढवू लागलो. तो नक्कीच मराठी नाही, अशी माझी खात्री होती.
अर्थात, एखाद्या कॉर्पोरेट ऑफिसात नोकरी करणारा असावा, एवढं नक्की असल्याने, तो गुजरातीही नव्हता. साऊथ इंडियन वाटत नव्हता. मग? यूपी, बिहारी?... तसाही नव्हता.
तो बंगाली असावा... मी मनात तर्क केला.
आणि त्याचाही फोन वाजला.
त्यानं तो बघितला, आणि छानसं हसला.
बायकोचा फोन असावा.
मी चोंबड्यासारखा तर्क केला.
तो बरोबर निघाला.
बोल जानू... तो मस्त स्माईल देत बोलला.
पण तेवढ्यावरून त्याची भाषा, प्रांत समजणं शक्य नव्हतं.
अगं पोचतोच आहे अर्ध्या तासात... काय घेऊन येऊ सांग... तो अस्खलितपणे म्हणाला.
आणि मला दुःख झालं.
अंदाज साफ चुकला होता...
मराठीपणाच्या खुणा कपाळावर असल्या, तरी पन्नाशी ओलांडलेल्यांच्या कपाळावर त्या ठळक असतात.
नव्या पिढीच्या कपाळावरच्या त्या खुणा हळुहळू पुसट होतायत.
काही वर्षांनी त्या निघून जातील.
पण ते चांगलंच आहे.
कारण तेवढ्यामुळे मराठीपण हरवणार नाही, हे नक्की!